زبان، موجودی زنده و پویاست؛ همچون یک ارگانیسم اجتماعی که در تعامل با فرهنگ، تاریخ، فناوری و نیازهای روزمره انسانها، تغییر می‌کند. پویایی زبان به معنای توانایی آن در سازگاری با شرایط نوین، جذب واژگان تازه، تغییر در ساختارها و بازتاب تحولات اجتماعی است. هیچ زبانی ایستا نیست؛ اگر زبان نتواند خود را با نیازهای ارتباطی جامعه هماهنگ کند، به تدریج از کارکرد اصلی‌اش فاصله می‌گیرد و جای خود را به زبان‌های دیگر می‌دهد.

زبان فارسی، با پیشینه‌ای بیش از هزار سال ادبیات مکتوب، نمونه‌ای روشن از این پویایی است. از متون کلاسیک چون شاهنامه و دیوان حافظ تا نوشته‌های معاصر، همواره شاهد تغییر در واژگان، دستور و سبک بیان بوده‌ایم. فارسی امروز، به‌ویژه در ایران، تحت تأثیر چند عامل مهم قرار دارد: رسانه‌های دیجیتال، ارتباطات جهانی، نیازهای علمی و تغییرات فرهنگی. این عوامل باعث شده‌اند که زبان فارسی در دهه‌های اخیر واژگان تازه‌ای بپذیرد، ساختارهای ساده‌تر را ترجیح دهد و حتی در حوزه‌های رسمی به سمت انعطاف بیشتر حرکت کند.

یکی از نمودهای پویایی زبان فارسی، ورود گسترده واژگان علمی و فناورانه است. واژه‌هایی مانند «اینترنت»، «اپلیکیشن» یا «بلاکچین» ابتدا به صورت وام‌واژه وارد شدند و سپس در گفتار و نوشتار روزمره تثبیت گشتند. در کنار آن، فرهنگستان زبان و ادب فارسی تلاش کرده معادل‌های بومی مانند «رایانه»، «نرم‌افزار» یا «کارافزار» را پیشنهاد دهد. هرچند میزان پذیرش این معادل‌ها متفاوت بوده، اما همین فرایند نشان‌دهنده تلاش زبان برای حفظ هویت در برابر سیل واژگان بیگانه است.

پویایی زبان فارسی امروز تنها در سطح واژگان نیست؛ بلکه در ساختار نحوی و سبک بیان نیز دیده می‌شود. نسل جوان در شبکه‌های اجتماعی به سوی جملات کوتاه، ساده و گاه ترکیبی از فارسی و انگلیسی گرایش دارد. این تغییرات، هرچند از دیدگاه سنتی ممکن است تهدیدی برای «پاکیزگی» زبان تلقی شوند، اما در واقع نشانه‌ای از انعطاف و توانایی زبان در پاسخ به نیازهای ارتباطی سریع و جهانی هستند.

از سوی دیگر، زبان فارسی در حوزه ادبیات و هنر نیز پویا باقی مانده است. شاعران و نویسندگان معاصر با بهره‌گیری از قالب‌های نو، زبان را به عرصه‌های تازه‌ای می‌برند. ترکیب زبان محاوره با زبان رسمی، استفاده از اصطلاحات روزمره در شعر، و ورود واژگان علمی به داستان‌ها، همه نشان‌دهنده این است که فارسی توانسته خود را با تجربه‌های زیستی جدید هماهنگ کند.

پویایی زبان همچنین در تعامل با گویش‌ها و زبان‌های محلی ایران دیده می‌شود. بسیاری از واژگان کردی، ترکی، عربی یا گیلکی وارد فارسی معیار شده‌اند و به غنای آن افزوده‌اند. این فرایند نه تنها تهدیدی برای یکپارچگی زبان نیست، بلکه نشان‌دهنده ظرفیت بالای فارسی برای جذب و همزیستی با تنوع زبانی کشور است.

کتاب پیش رو، با نام «راهنمای ریشه فعل‌های ایرانی» نوشته مرحوم دکتر محمد مقدم، استاد زبان‌شناسی دانشگاه تهران، از آن جهت حائز اهمیت است که به پژوهندگان و مترجمین کمک می‌کند تا با برساختن افعال و استفاده به‌جا از افعال ایرانی (و نه صرفاً فارسی)، به توسعه دایره لغات و سترگ شدن درخت زبان فارسی کمک کند. این کتاب که در شهریور 1342 شمسی منتشر شده، حاوی فصول ذیل است:

• ریشه‌های فعل‌های ایرانی
• فهرست ریشه‌ها به دین دبیره و خط میخی
• فهرست واژه‌های فارسی و عربی
• پیوست: فهرست فعل‌های فارسی

این کتاب را می‌توانید از اینجا بارگیری کنید.