رویکردهای پژوهشی نوین در تاریخ‌نگاری ترجمه

به گزارش خبرنگار روابط عمومی و سایت دانشگاه خاتم، به همت گروه زبان انگلیسی و با همکاری مدیریت پژوهشی دانشگاه خاتم، کارگاه «رویکردهای پژوهشی نوین در تاریخ‌نگاری ترجمه»صبح روز پنجشنبه یک خردادماه 1404 در محل سالن کنفرانس امام رضا (ع) برگزار شد.

در این جلسه که دبیری آن را دکتر فرزانه فرحزاد؛ استاد گروه زبان انگلیسی دانشگاه خاتم بر عهده داشت، ابتدا دکتر کاوه بلوری؛ عضو هیئت علمی و استادیار این گروه در سخنانی درباره تاریخ ترجمه، گفت: تاریخ ترجمه تا اوایل دهه 1970 چندان موضوع شناخته شده‌ای نبود اما پژوهش‌های تاریخی ترجمه، در سال‌های بعد بسیار توجه جامعه دانشگاهی را به خود جلب کرد.

وی با بیان اینکه پژوهش‌های اولیه در این حوزه بیشتر ماهیتی توصیفی داشتند و عمدتاً شامل شرح رویدادها بودند، افزود: اما کم کم تحولاتی در حوزه تاریخ اتفاق افتاد و به تبع آن رویکردهای حوزه تاریخ‌نگاری ترجمه نیز تغییر کرد. یکی از رویکردهای اولیه حاکم بر تاریخ‌نگاری، رویکرد پوزیتیویستی بود که تاریخ را حقیقی مطلق می‌دانست؛ اما این رویکرد آرام آرام جای خودش را به رویکردهای جدیدتر مثل رویکرد روایی داد که قائل به این است که تاریخ یک روایت یا داستان است و تاریخ‌نگار هم یک شاهد بی‌طرف نیست.

دکتر بلوری ادامه داد: این نگاه تاثیر زیادی روی مطالعات ترجمه داشت، چرا که رویدادها را فقط بازگو نمی‌کرد، بلکه آنها را تفسیر می‌کرد. در کنار آن، رویکرد تاریخِ خُرد یا خُردتاریخ هم مطرح شد که به طور خلاصه در این رویکرد کوشش بر این بود که به افرادی که جایگاه اجتماعی پایینی دارند، صدایی ببخشد.

عضو هیئت علمی گروه زبان انگلیسی دانشگاه خاتم در ادامه با اشاره به نظریات برخی تئوری‌پردازان حوزه تاریخ‌نگاری ترجمه از جمله هرمانز و بیکر، عنوان کرد: هرمانز بر این نظر است که تاریخ ترجمه می‌تواند به تفسیر ترجمه در بافت تاریخی خودش بپردازد و لذا از این نظرگاه، نقش فعالانه و مداخله‌جویانه مترجم در اوضاع و شرایط جامعه مهم است.

وی بر اساس همین رویکرد، در ادامه به ارائه یافته‌های مقاله‌ای از خود با موضوع بررسی نقش ترجمه در به چالش کشیدن گفتمان سلطنت مطلقه و شکل‌گیری گفتمان ترقی در ایران دوره قاجار، مورد پژوهشی روزنامه وقایع اتفاقیه، پرداخت.

به گفته دکتر بلوری، در این پژوهش 41 شماره این روزنامه تا زمانی که خود امیرکبیر؛ مدیر روزنامه در قید حیات بوده، مورد بررسی قرار گرفته است که 409 خبر ترجمه‌ای از آن استخراج و تحت 16 مضمون اصلی طبقه‌بندی شدند که بررسی‌ها نشان می‌دهد بیشترین اخبار ترجمه‌ای این نشریه، با سهم 25 درصد، مربوط به مضمون تحولات سیاسی و فکری در جهان بوده است و عمدتاً به اوضاع سیاسی اروپا اشاره دارند و ناظر بر این موضوع هستند که پادشاه (در این کشورها) در موارد مختلف به نظر مردم رجوع می‌کند و به این ترتیب، این اخبار خود به خود گفتمان سلطنت مطلقه را به چالش می‌کشید.

وی ادامه داد: دسته دوم اخبار ترجمه‌ای، مربوط به نهضت‌های آزادی‌خواهانه و انقلابی در اروپا و درباره تنش و درگیری بین جمهوری‌خواهان و سلطنت‌طلبان بودند. دسته سوم اخباری بودند که به شرح حقوق و آزادی‌های فردی در اروپا می‌پرداختند. در مجموع می‌توان گفت که بیشترین تمرکز اخبار ترجمه شده در روزنامه وقایع اتفاقیه بر این بود که روایت سلطنت مطلقه تضعیف شود. به عبارتی دیگر، صاحبان روزنامه، مداخله‌جویانه عمل می‌کردند و با تکیه بر ترجمه بر موضع یا هدف خاص خود برای ترقی، متمرکز بوده‌اند و در واقع ترجمه، ابزاری بوده است برای نیل به ترقی.

سپس دکتر زینب امیری؛ دیگر عضو هیئت علمی و استادیار گروه زبان انگلیسی دانشگاه خاتم در سخنانی با موضوع ترجمه و زایش روایت‌های تاریخی، سیر روایت‌های تاریخی درباره کوروش از عصر باستان تاکنون را مورد بررسی قرار داد و با اشاره به متن استوانه (منشور) کوروش و نحوه معرفی او در این منشور، به روایت‌های مختلفی که در لحظه‌های تاریخی مهم پس از آن شکل گرفته است، پرداخت.

وی گفت: بعد از روایت خود منشور کوروش، ما با نخستین روایت درباره کوروش که از آن هرودوت است و او را به گونه‌ای دیگر معرفی می‌کند، مواجهیم. روایت سوم، روایتی است که در منابع عبری آمده است. روایت چهارم در سده چهارم میلادی و در منابع سُریانی و در کتابی به نام «غار گنج‌ها» آمده است. لحظه تاریخی پنجم در سده ششم و با نگارش «خدای‌نامگ‌ها»ی فارسی میانه اتفاق می‌افتد.

دکتر امیری افزود: لحظه تاریخی ششم در سده نهم و دهم میلادی رخ می‌دهد و در تواریخ عربی آمده است که در شرح سلسله‌های چهارگانه ایرانی است و تلاش برای تطبیق شخصیت‌های روایات پهوی با روایات عربی از جمله ویژگی‌های برجسته تاریخ‌نگاری این دوره است. لحظه تاریخی هفتم، سده دهم و یازدهم میلادی است که با شاهنامه فردوسی شکل می‌گیرد و داستان زاده شدن کی خسرو و بزرگ شدن با شبان را روایت می‌کند.

این عضو هیئت علمی گروه زبان انگلیسی دانشگاه خاتم اضافه کرد: لحظه تاریخی هشتم در سده نوزدهم میلادی و با تاریخ سِر جان ملکم به انگلیسی شکل می‌گیرد و لحظه تاریخی نهم در سده نوزدهم میلادی و توازیخ پارسی مدرن به وجود می‌آید.

وی در پایان کارکرد ترجمه را تکثر روایت‌ها توصیف کرد که هر روایت تاریخی برای خوانندگان آن عصر، قابل فهم و ادراک و کنش ترجمه نیز ابزار مهمی در تکثرسازی از روایت‌ها و زایش روایت‌های جدید است.